سلاح‌های هسته‌ای مولود تمدن غربی به عنوان وحشیانه ترین سلاح جنگ است که تنها توسط یک کشور یعنی آمریکا در بمباران اتمی ناکازاکی و هیروشیما به کار رفته و آثار وحشتناک آن پس از گذشت ده‌ها سال، همچنان در بازماندگان قربانیان ژاپنی باقی مانده است.
تا سال 1964 پنج کشور چین، روسیه، فرانسه، شوروی و آمریکا سلاح‌های هسته‌ای خود را آزمایش کرده و در حال توسعۀ آن بودند. دیپلماسی چند جانبۀ اولیه در این زمینه موجب گردید که مجمع عمومی سازمان ملل چند قطعنامه در این رابطه به تصویب برساند که از جمله مهمترین آن‌ها قطعنامۀ 1665 می باشد. این قطعنامه به اتفاق آراء به تصویب رسید. مجمع عمومی در این قطعنامه بر ضرورت امضای قطعنامه‌ای بین‌المللی توسط تمامی کشورها بالأخص کشورهای هسته‌ای به منظور کنترل و عدم اشاعۀ سلاح‌های هسته‌ای تأکید نمود. مجمع عمومی در قطعنامۀ شماره 2028 سال 1965 خود نیز از کمیتۀ 18 نفرۀ خلع سلاح خواست که به موضوع عدم تکثیر سلاح‌های هسته‌ای توجه فوری مبذول دارد و مذاکرات دربارۀ یک معاهدۀ بین‌المللی را برای تحقق این هدف آغاز نماید.
آمریکا و چند کشور دیگر با هدف ممانعت از دستیابی دیگر کشورها به این سلاح مخوف و نه به هدف امحای کامل آن‌ها، معاهده‌ای با عنوان معاهدۀ منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) را مدنظر قرار دادند. متعاقب این تحولات، متون مختلفی از پیش نویس معاهدات توسط آمریکا و شوروی (سابق) به مجمع عمومی و کمیتۀ 18 نفره تسلیم شد که نهایتاً منجر به طرح معاهده و تصویب آن گردید. معاهدۀ منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای سرانجام در اول ژوئیۀ سال 1968 به طور همزمان در لندن، مسکو و واشنگتن برای امضاء مفتوح و در مارس سال 1970 لازم الإجراء گردید. روسیه، انگلستان و آمریکا دولت های امین این معاهده می باشند.
این معاهده که دارای یک مقدمه و یازده ماده می باشد و هم اکنون تمام اعضای سازمان ملل متحد به جز سه عضو آن و رژیم صهیونیستی اسرائیل به عضویت درآمده اند، جهانشمول ترین معاهده در زمینۀ کنترل تسلیحات به شمار می آید و سنگ بنای خلع سلاح هسته ای و عدم اشاعۀ این سلاح‌ها در جهان محسوب می گردد. طبق مفاد این معاهده، کشورهای غیرهسته‌ای عضو معاهده متعهد گردیده‌اند تا به سمت انتخاب سلاح هسته‌ای نروند و با انعقاد موافقت نامۀ پادمان با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، تأسیسات هسته‌ای خود را تحت نظارت و بازرسی آژانس قرار دهند. در مقابل این تعهد، کشورهای هسته‌ای تعهد داده‌اند که همکاری‌های بین‌المللی برای استفادۀ صلح آمیز از انرژی هسته‌ای را تسهیل نموده و درجهت خلع سلاح هسته‌ای نیز اقدام کنند.
طبق مادۀ یک معاهده، کشورهای هسته‌ای متعهد می شوند که سلاح‌های هسته‌ای را به سایر کشورها منتقل نکنند و یا به آن‌ها در زمینۀ دستیابی به سلاح هسته‌ای کمک نکنند. طبق مادۀ دوم معاهده، کشورهای غیرهسته‌ای متعهد می شوند که به دنبال سلاح اتمی نباشند. طبق مادۀ سه معاهده، کشورهای غیرهسته‌ای متعهد می شوند تأسیسات هسته‌ای صلح آمیز خود را با امضای قراردادی تحت پادمان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرار دهند. طبق مادۀ چهار، حق لاینفک کشورهای عضو برای استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای به رسمیت شناخته شده و نباید هیچ محدودیت و خللی بر این حق وارد آید. طبق مادۀ شش معاهده، کشورهای هسته‌ای متعهد می شوند تا با حسن نیت مذاکرات برای رسیدن به خلع سلاح هسته‌ای را در اسرع وقت دنبال نمایند. مادۀ ده معاهده نیز مقرر می دارد در صورت به خطر افتادن منافع عالیۀ یک کشور پس از طی مراحلی از جمله اعلام این موضوع به شورای امنیت با ذکر وقایعی که سبب شده منافع عالی آن کشور به خطر بیافتد، آن کشور می تواند از معاهده خارج شود.
معاهدۀ منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای در زمان انعقاد فقط برای 25 سال اعتبار داشت و مقرر گردید که در یکی از کنفرانس های بازنگری معاهده، موضوع تمدید آن بررسی گردد. این اقدام در سال 1995 صورت پذیرفت و تصمیم برای تمدید نامحدود معاهده به همراه چند تصمیم دیگر از جمله تعهد کشورهای هسته ای برای تسریع در تحقق خلع سلاح و قطعنامۀ خاورمیانۀ عاری از سلاح‌های هسته ای، در قالب یک مجموعه تصویب گردید.
طبق بند 3 مادۀ هشت معاهدۀ منع گسترش سلاح‌های هسته ای، هر پنج سال یک بار کنفرانسی متشکل از تمامی اعضای معاهده جهت بازنگری و بررسی چگونگی اجرای مفاد مختلف معاهده و ارائۀ راهکارهای لازم جهت اجرای بهتر معاهده برگزار می گردد. تاکنون هفت کنفرانس بازنگری برگزار شده است که مهم‌ترین آن‌ها کنفرانس های بازنگری 1995 و 2000 محسوب می شوند. همان گونه که ذکر شد، در کنفرانس بازنگری 1995 معاهده به طور نامحدود تمدید شد. در کنفرانس بازنگری سال 2000 نیز سیزده گام عملی جهت انجام خلع سلاح کامل هسته‌ای تصویب شد که کشورهای دارندۀ سلاح‌های هسته‌ای موظف به اجرای آن‌ها هستند. یکی از عناصر اصلی تمدید نامحدود معاهده در سال 1995، تصویب قطعنامۀ خاورمیانۀ عاری از سلاح‌های هسته ای توسط کشورهای عضو معاهده بود. کشورهای هسته ای تعهد داده بودند که در این مسیر اقدام و رژیم صهیونیستی اسرائیل را وادار به الحاق بدون شرط به معاهده نمایند که متأسفانه تاکنون به این تعهد خود عمل نکرده اند. در کنفرانس بازنگری 1995 اعضای معاهده همچنین تصمیم گرفتند که فرایند بازنگری معاهده تقویت گردد. بر این اساس، مقرر گردید در فاصلۀ برگزاری کنفرانس های بازنگری جهت ایجاد زمینه های لازم و تسهیل برگزاری کنفرانس، کمیته های مقدماتی با مشارکت تمامی اعضای معاهده تشکیل شوند. آخرین کنفرانس بازنگری در سال 2005 برگزار گردید که به دلیل مخالفت آمریکا با هرگونه اشاره به توافقات کنفرانس قبلی یعنی کنفرانس بازنگری سال 2000 نتیجه‌ای در برنداشت و به شکست انجامید.
بسیاری از کشورهای جهان با این امید به این معاهده پیوسته اند که وعده های کشورهای هسته‌ای در خصوص خلع سلاح هسته‌ای به اجراء درآید و سلاح‌های هسته ای از        زرادخانه های کشورهای هسته ای جمع آوری و منهدم شوند و همچنین، استفادۀ صلح‌آمیز مقرر شده در مادۀ چهار معاهده به طور کامل و به صورت غیرتبعیض آمیز به اجراء درآید. این دو هدف هنوز تحقق نیافته اند و با سیاست های کشورهای هسته ای به ویژه آمریکا، هیچ چشم انداز روشنی نیز برای تحقق آن‌ها وجود ندارد.
ایران یکی از اولین کشورهایی بود که معاهده را در سال 1968 امضاء و در سال 1970 به عضویت آن درآمد. ایران همچنین اولین کشور در منطقه خاورمیانه بود که به استفادۀ          صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای روی آورد و تأسیس سازمان انرژی اتمی در سال 1957، نشان از قدمت برنامۀ هسته‌ای ایران دارد. امضای قرارداد پادمان با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در سال 1973، حاکی از آشکاری و شفافیت در برنامۀ هسته‌ای ایران بود. ارائۀ ابتکار ایجاد منطقۀ عاری از سلاح‌های هسته‌ای در منطقۀ خاورمیانه در سازمان ملل در سال 1974، سیاست خلع سلاحی ایران را سیاستی پیشرو در منطقه گرداند.
با وقوع انقلاب اسلامی ایران و تغییر حکومت، شرایط برای عضویت یا ادامۀ عضویت ایران در معاهدات بین‌المللی از جمله معاهدۀ عدم گسترش سلاح‌های هسته‌ای می توانست دچار دگرگونی اساسی شود. با توجه به ماهیت تبعیض آمیز معاهدۀ عدم گسترش سلاح‌های      هسته‌ای که کشورها را به دو دستۀ دارندۀ سلاح هسته‌ای و غیردارنده تقسیم و تنها فعالیت‌های هسته‌ای کشورهای غیردارنده را تحت نظارت دارد و مخالفت انقلاب اسلامی با هرگونه تبعیض و برخورد غیرمتوازن با کشورها، شرایط برای بازنگری ادامۀ عضویت ایران در این معاهده فراهم بود. اما انقلاب اسلامی آرمان‌های بزرگ تری داشت که مخالفت با            سلاح‌های غیرانسانی و کشتارجمعی از جمله سلاح‌های هسته‌ای از جمله این آرمان‌ها و اهداف بود. لذا، جمهوری اسلامی ایران حتی پس از تغییر بنیادین حکومت به عضویت خود در معاهدات منع سلاح‌های کشتار جمعی از جمله معاهدۀ منع گسترش سلاح‌های هسته ای ادامه داد.
جمهوری اسلامی ایران بارها اعلام نموده است که سلاح‌های کشتارجمعی از جمله سلاح‌های هسته‌ای در دکترین دفاعی آن جایگاهی ندارد. این موضع اصولی، نشأت گرفته از اصول اعتقادی، تعهدات قراردادی و محاسبات عقلانی است. بر پایۀ اصول اعتقادی، جنگ و جهاد امری مقدس است که برای اهداف والائی چون کرامت انسانی، دفاع از مظلوم و دفاع از جان و ناموس مسلمین صورت می پذیرد و در شرایط خاص به ویژه به شکل دفاع واجب می گردد و برخلاف محاسبات مادی، در تمامی این شرائط حفظ و حراست از کیان انسانی و اصول اخلاقی واجب و لازم است. به کارگیری سلاح‌های کشتارجمعی که همواره استفاده از آن‌ها عدۀ بی شماری از انسان‌های بی گناه را به کام مرگ می کشاند، با دستورات دینی که حتی قطع درختان در زمان جنگ را جائز نمی داند، منافات دارد.
بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران، بیش از 20 سال پیش طی سخنانی با محکوم کردن دارندگان سلاح‌های هسته‌ای، چنین فرمودند: اگر آن‌ها بمب های اتمی زیادی بسازند، جهان ممکن است به سمت نابودی برود و صدمات زیادی بر ملت ها وارد آید. همه هر کجا هستند از نویسندگان، روشنفکران، دانشگاهیان و دانشمندان در سراسر جهان باید مردم را از خطر بمب هسته‌ای آگاه کنند تا این که توده های مردم در مقابل دو قدرت هسته‌ای بایستند و مانع اشاعۀ سلاح‌های هسته‌ای شوند . همان گونه که قبلا اشاره شد، مقام معظم رهبری نیز در موقعیت های مختلف سیاست جمهوری اسلامی ایران درخصوص مخالفت با تولید و به کارگیری سلاح‌های هسته‌ای را اعلام نموده اندو در این رابطه فتوایی مذهبی نیز علیه توسعۀ تولید و به کارگیری سلاح‌های      هسته‌ای صادر نموده اند.
علاوه بر اصول اعتقادی، جمهوری اسلامی ایران بر اساس تعهدات بین‌المللی خود به ویژه مقررات معاهدۀ عدم گسترش سلاح‌های هسته‌ای به عدم تولید و اشاعۀ سلاح‌های هسته‌ای پایبند است و بارها بر پایبندی خود به این تعهدات تأکید کرده است.
سومین مبنای دکترین دفاعی عاری از سلاح هسته‌ای، محاسبات عقلانی شرایط منطقه ای و جهانی است. به اعتقاد سیاستگذاران ایرانی، سلاح هسته‌ای برای ایران امنیت بیشتری به بار نخواهد آورد. تاریخ ثابت نموده که داشتن سلاح هسته‌ای برای دارندگان آن امنیت، مشروعیت و آرامش به بار نیاورده است. مثال بارز آن، رژیم صهیونیستی اسرائیل است که با دارا بودن        ده ها کلاهک هسته‌ای همچنان از عدم مشروعیت، امنیت و آرامش رنج می برد. آمریکا با داشتن هزاران کلاهک هسته‌ای نتوانست از بروز واقعۀ یازده سپتامبر جلوگیری کند و زرادخانۀ هسته‌ای شوروی (سابق) نیز مانع از فروپاشی آن نگردید.
با توجه به سیاست فوق، جمهوری اسلامی ایران با حضور در مجامع بین‌المللی مرتبط با معاهدۀ عدم گسترش سلاح‌های هسته‌ای به حمایت از تلاش‌های بین‌المللی برای امحای کامل سلاح‌های هسته‌ای و تحقق خلع سلاح هسته ای پرداخته که به عنوان نمونه می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1.    شرکت فعال در جلسات سازمان ملل متحد به ویژه جلسات مجمع عمومی درمورد مباحث مربوط به خلع سلاح هسته ای. یکی از نتایج مهم مشارکت فعال ایران در این جلسات، مقابله با برخوردهای تبعیض آمیز و دوگانۀ غربی ها با مقوله خلع سلاح و عدم اشاعۀ سلاح‌های کشتار جمعی است.

2.    پیگیری خلع سلاح هسته‌ای در سازمان ملل متحد. کشور های هسته‌ای به تعهدات خلع سلاحی خود در زمینۀ سلاح‌های هسته‌ای پایبند نبوده و حتی در مواردی سیاست‌های اشاعۀ افقی (انتقال به سایر کشورها) و عمودی (ارتقای کیفیت سلاح‌های هسته‌ای و تولید سلاح‌های هسته ای جدید) را دنبال می کنند.
  در این میان به ویژه آمریکا، انگلستان و فرانسه برنامه های توسعه و نوسازی زرادخانه های هسته‌ای خود را آشکارا دنبال      کرده اند. با توجه به این مهم، در پی ابتکار رئیس جمهوری اسلامی ایران در اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال 1384، تصمیم گرفته شد با ارائۀ قطعنامه ای در این سازمان موضوع پیگیری تعهدات خلع سلاحی کشورهای هسته‌ای رسماً در دستورکار مجمع عمومی قرار داده شود. از اینرو، در اجلاس سالانۀ مجمع عمومی در سال 1384 قطعنامه ای مبنی بر پیگیری تعهدات خلع سلاحی کشورهای هسته‌ای در سازمان ملل تنظیم و به کمیتۀ اول مجمع عمومی ارائه گردید. قطعنامۀ پیشنهادی جمهوری اسلامی ایران با عنوان پیگیری تعهدات خلع سلاحی توافق شده در کنفرانس های بازنگری 1995 و 2000 اعضای معاهدۀ عدم اشاعۀ سلاح‌های هسته‌ای، در شصتمین نشست کمیتۀ اول مجمع عمومی سازمان ملل متحد و متعاقباً در شصت و دومین اجلاس سالانۀ این مجمع به تصویب رسید. براساس بندهای اجرایی قطعنامۀ مزبور، مجمع عمومی سازمان ملل متحد از کشورهای هسته‌ای درخواست می کند اقدامات عملی برای خلع سلاح هسته‌ای را به اجراء درآورند. در این چارچوب، به ویژه بر کاهش زرادخانه های هسته‌ای با اقدامات یک جانبه، کاهش نقش تسلیحات هسته‌ای در سیاست‌های امنیتی و کاهش آستانه عملیاتی سامانه های تسلیحات هسته‌ای تأکید شده است. پیش نویس قطعنامۀ پیشنهادی جمهوری اسلامی ایران در تاریخ 8 آبان ماه 1386 در کمیتۀ اول به رأی گیری گذاشته شد و با 103 رأی مثبت (کشورهای عضو جنبش عدم تعهد)، 15 رأی ممتنع و 53 رأی منفی (آمریکا، رژیم صهیونیستی اسرائیل، اتحادیه اروپا، استرالیا،‌ ژاپن و برخی کشورهای وابسته به گروه غرب) به تصویب رسید. قطعنامه پس از تصویب در کمیتۀ اول، در تاریخ 14/9/1386 در اجلاس مجمع عمومی به رأی گیری گذاشته شد و با 109 رأی مثبت، 55 رأی منفی و 15 رأی ممتنع به تصویب رسید. رأی منفی برخی از کشورها به قطعنامه که مفاد آن کاملاً منطبق با توافقات کنفرانس های بازنگری معاهدۀ منع گسترش سلاح‌های هسته ای می باشد،  دورویی این دسته از کشورها را بیش از پیش برملا و آشکار ساخت.

3.    مشارکت در کنفرانسهای بازنگری معاهدۀ منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای و همراهی با کشورهای عضو جنبش عدم تعهد در پیشبرد اهداف خلع سلاح هسته‌ای. این کنفرانس‌ها هر پنج سال یک بار برگزار      می شوند و تمامی ابعاد خلع سلاح و عدم اشاعۀ سلاح‌های هسته‌ای و انجام تعهدات دول عضو را مورد بررسی قرار می دهند. در این رابطه، اقدامات متعددی انجام شده است که برخی موارد مهم آن عبارتند از:
-      در کنفرانس بازنگری سال 2000 پس از سال ها پیگیری از سوی کشورهای غیرهسته‌ای و در حال توسعه، کشورهای عضو موفق شدند برنامه ای را به تصویب برسانند که بر مبنای آن مراحل سیزده گانه‌ای برای تسریع خلع سلاح هسته‌ای طراحی گردید. این توافقات، با حمایت کشورهای عدم تعهد از جمله جمهوری اسلامی ایران صورت پذیرفت.
-    با پیگیری کشورهای اسلامی و به ویژه کشورهای منطقۀ خاورمیانه از جمله جمهوری اسلامی ایران، قطعنامه ای به تصویب کنفرانس بازنگری در سال 1995 رسید که بر ایجاد منطقۀ عاری از سلاح‌های هسته‌ای در خاورمیانه تأکید دارد. هدف این قطعنامه، ایجاد فشار بیشتر بر رژیم صهیونیستی اسرائیل جهت الحاق به معاهده و قراردادن تأسیسات هسته ای مخفی این رژیم تحت پادمان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌باشد. مفاد قطعنامۀ مزبور در کنفرانس سال 2000 نیز مجدداً مورد تأکید کشورهای عضو قرار گرفت و این بار، کنفرانس اعضای معاهده با نام بردن از رژیم صهیونیستی اسرائیل بر اهمیت پیوستن بدون قید و شرط این رژیم به معاهده و به عنوان یک عضو غیر هسته ای تأکید نمود.

-  درکمیته های مقدماتی کنفرانس بازنگری 2010 که در فاصلۀ بین دو کنفرانس تشکیل شده اند، جمهوری اسلامی ایران تلاش زیادی را به همراه سایر کشورهای عضو جنبش عدم تعهد به کار برد تا به تقویت هدف خلع سلاح هسته‌ای بپردازد. ایران با طرح موضوعات جدید در این جلسات، برای اولین بار موضوعاتی چون عدم پایبندی کشورهای هسته‌ای و برخی کشورهای غربی به مقررات معاهده را به صورت مقالات کاری در اجلاس به ثبت رساند.

4.    مشارکت در مباحث کنفرانس خلع سلاح  که مسئولیت تدوین معاهدات خلع سلاحی را برعهده دارد. جمهوری اسلامی ایران با حضور فعال در این کنفرانس و با استفاده از توان کارشناسی خود و با همراهی کشورهای در حال توسعه، توانسته است نقش مؤثری در ایجاد توازن در تدوین معاهدات مورد مذاکره داشته باشد.
به طور خلاصه، جمهوری اسلامی ایران به جهت مخالفت اصولی با سلاح‌های هسته ای و به عنوان یک کشور عضو معاهدۀ منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای، همواره برای نیل به خلع سلاح هسته ای و امحای کامل این سلاح‌های غیرانسانی تلاش کرده و در این جهت از هیچ اقدامی فرو گذار نکرده است. جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک عضو فعال جنبش عدم تعهد، در تمامی مجامع بین المللی مربوطه به ویژه کنفرانس‌های بازنگری معاهده و ارگان‌های سازمان ملل متحد از جمله کمیتۀ اول (ناظر بر خلع سلاح و امنیت بین المللی)، کمیسیون خلع سلاح مجمع عمومی و کنفرانس خلع سلاح ژنو در جهت تقویت خلع سلاح هسته ای و اجرای کامل و بی قید و شرط مقررات معاهدۀ منع گسترش سلاح‌های هسته ای تلاش‌های فراوانی به عمل آورده است.