در سال های جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، مردم شهرهای مرزی و رزمندگان دچار آسیب دیدگی ناشی از رویارویی با گازهای شیمیایی جنگی شدند. این پدیده ی تلخ باعث شد تا بیماران زیادی بعد از جنگ از عوارض دراز مدت ناشی از تماس با این گازهای سمی رنج ببرند. وجود چند هزار بیمار مصدوم شیمیایی در کشور ایران و نبود منابع علمی کافی باعث شد تا انبوه مصدومان شیمیایی نسبت به بیماری خود و عوارض ناشی از آن اطلاعات کافی نداشته باشند. بی اطلاعی مردم زمینه را برای برداشت های غیرعلمی از سرانجام این بیماران فراهم کرد، به طوری که این بیماران و خانواده ی آن ها در حال حاضر گرفتار نوعی وحشت نسبت به سرانجام خود هستند. این وضعیت برای بیماران و خانواده ی آن ها و جامعه ای که این افراد در آن زندگی می کنند، نامطلوب است. از طرفی، آگاهی یافتن از بیماری از بین برود و بیمار توانایی پیدا کند تا برای مراقبت از خود و زندگی با بیماری خود برنامه ریزی نماید.
این در حالی ا ست که این بیماری در این وسعت فقط برای کشور ایران در قرن اخیر رخ داد و کشورهای پیشرفته که دارای توانایی علمی هستند، نسبت به این بیماری شناختی ندارد، بنابراین ضروت داشت که متخصصان ایرانی به نگارش منابع علمی در وجوه مختلف و برای گروه های مختلف اقدام کنند.
خوشبختانه در سال های اخیر تعدادی کتاب و مقاله درباره ی این موضوع منتشر شده است. یکی از کتاب ها «راهنمای بهداشت و سلامت برای جانبازان شیمیایی و مراقبین بهداشتی آن ها» است، که به همت پژوهشکده ی مهندسی و علوم پزشکی جانبازان انتشار یافته است.
بنا داریم بخش هایی از این کتاب را که دارای اطلاعات جامع برای جانبازان شیمیایی است، در چند شماره ی پی در پی بیاوریم. امید داریم مورد استفاده قرار گیرد.

تارخچه ی جنگ شیمیایی:

استفاده از عوامل سمی و شیمیایی هزاران سال پیش در جنگ های باستان مرسوم بود. مطابق متنهای تاریخی، سربازان یونان، اسپارتها و... در پای قلعه های دشمن از دود و قیر برای از پا درآوردن و خفه کردن سربازان دشمن استفاده می کردند.
روز 22آوریل1915 (جنگ اول جهانی) در تاریخ به نام «روز تولد جنگ شیمیایی مدرن» شناخته شده است. در این روز سربازان آلمانی در منطقه ای به نام «یچرس» در بلژیک با استفاده از 60000 سیلندر دارای گاز کلر، 168تن از این گاز کشنده را به طرف متفقین رها کردند. این حادثه منجر به مرگ بیش از 5000نفر از سربازان طرف مقابل شد.
آثار کشنده و ناتوان کننده ی ناشی از ایران حمله ی شیمیایی، دو طرف جنگ را بر استفاده ی چند باره از این سلاح خطرناک ترغیب کرد، به طوری که تا پایان جنگ اول جهانی، بیش از 124هزار تن عوامل شیمیایی به کار گرفته شد و منجر به کشته و زخمی شدن حدود یک میلیون نفر گردید.
تلفات و عواقب هولناک ناشی از سلاح های شیمیایی در طول جنگ اول جهانی، کشورهای جهان را بر آن داشت تا با امضای، کشورهای جهان را بر آن داشت تا با امضای توافق نامه ای بین المللی، استفاده از سلاح های سمی و شیمیایی را ممنوع کنند. به همین منظور در سال1925 توافق نامه ی ژنو به امضا رسید که در آن به کارگیری سلاح های شیمیایی در جنگ منع شده است.

استفاده از مواد شیمیایی در جنگ ایران و عراق:

در طول جنگ دوم جهانی با وجود انباشته بودن زرداخانه ای تسلیحاتی کشورهای درگیر جنگ، از این سلاح مخوف و مهلک استفاده نشد، که احتمالاً دلیل آن ترس و وحشت هر کدام از دو طرف جنگ از به کارگیری وسیع این سلاح توسط طرف مقابل بود، شاید یکی دیگر از علت های مهم استفاده نکردن از سلاح های شیمیایی در جنگ دوم جهانی این بود که هیتلر در جنگ جهانی اول در اثر گاز خردل آسیب دیده بود و به عواقب خطرناک استفاده از این سلاح ها آگاه بود، بنابراین هیچ گاه از این سلاح ها در جنگ دوم جهانی استفاده نکرد.
پس از جنگ اول جهانی، بزرگترین، و وسیعترین حملات شیمیایی در طول تاریخ، در جنگ ایران و عراق رخ داد.
در طول 8سال جنگ تحمیلی، عراق در جبهه های مختلف غرب و جنوب از عوامل مختلف شیمیایی علیه رزمندگان اسلام استفاده کرد. گزارش های رسمی (از جمله گزارش کارشناسان سازمان ملل متحد) به کارگیری در نوع مهم از عوامل شیمیایی در طول تاریخ، در جنگ ایران و عراق رخ داد.
در طول 8سال جنگ تحمیلی، عراق در جبه های مختلف غرب و جنوب از عوامل مختلف شیمیایی علیه رزمندگان اسلام استفاده کرد. گزارش های رسمی (از جمله گزارش کارشناسان سازمان ملل متحد) به کارگیری دو نوع مهم از عوامل شیمیایی را در جنگ، توسط عراق ثابت کرد.
1.گاز خردل (سولفور موستارد یا عامل تاول زا)
2.عامل اعصاب (عمدتاً تابون و گاهی سومان)
علاوه بر این دو عامل، عوامل شیمیایی دیگری نیز وجود دارند که عبارتند از:
عوامل خون (سیانور و...)
عوامل خفه کننده (فسژن و...)
و برخی عوامل نادر دیگر، اما به کارگیری هیچ کدام از این عوامل در جنگ ایران و عراق ثابت نشد.

تفاوت های اساسی گاز خردل و عامل اعصاب:

گاز خردل یا عامل تاول زا به طور معمول در چند دقیقه و حتی چند ساعت اولیه ی آلودگی، علایم زیادی ایجاد نمی کند، در حالی که در هنگام مصدومیت با عوامل اعصاب، نشانه های مسمومیت از همان لحظه های اولیه شروع می شود.
در ضمن، این دو نوع عامل شیمیایی از نظر نشانه ها هم با هم متفاوت هستند.

علایم آسیب دیدگی با سلاح های شیمیایی :
علایم آسیب دیدگی با گزار خردل:

پوست: علایم پوستی به طور معمول بین 8-2 ساعت اولیه (بسته به شدت آلودگی) ایجاد می شود. ابتدا مانند آفتاب سوختگی به صورت قرمزی، خارش و سوزش پوست است و به تدریج (در طول 2تا17 ساعت بعد) به صورت تاول های پوستی کوچک و سپس تاول های بزرگ ظاهر می شود.
مناطقی از پوست که سریع تر و بیش تر تحت تأثیر قرار می گیرند، جاهای گرم، مرطوب و ظریف تر هستند، (مانند کشاله ی ران- دستگاه تناسلی خارجی- زیر بغل- حفره ی جلوی آرنج و گردن.)
در موارد شدید، بهبودی تاول های پوستی مانند یک سوختگی شدید و وسیع چند هفته تا چند ماه طول می کشد.
چشم: چشم حساس ترین عضو در مقابل گاز خردل است.
علایم چشمی معمولاً زودتر آغاز می شوند. این نشانه ها عبارتند از: سرخی و پرخونی چشم، سوزش چشم و احساس درد شدید، ترس از نور و صدمه به قرینه ی چشم.
در موارد تماس شدید، به دلیل آسیب قرنیه ممکن است کوری موقت ایجاد شود که با التیام یافتن ضایعات چشمی، به تدریج بهبود می یابد. هر چند این افراد ممکن است بعدها دچار مشکلات چشمی مزمن شوند.
ریه و راه های تنفسی:
استنشاق بخار گاز خردل معمولاًَ باعث بروز التهاب در مجاری تنفسی شده و مقدار کمتری از آن وارد حنجره نیز باعث بروز خشونت صدا می شود. به تدریج التهاب مجاری تنفسی و راه های هوایی شدت یافته (بسته به شدت آلودگی و مدت زمان تماس با گاز) سرفه، تنگی نفس، خس خس و علایمی شبیه سینه پهلو ایجاد می شود. ممکن است عفونت بعدی باعث وخیم تر شدن ضایعات ریوی شود.
مرگ و میر اولیه در مصدومان با گاز خردل معمولاً به دلیل آسیب ریوی و نارسایی تنفسی است.

علایم آسیب دیدگی با عامل اعصاب:

عوامل اعصاب از نظر ساختمان شیمیایی و علایم، شباهت زیادی به حشره کش یا سم آفت کش دارند و در اثر استنشاق یا جذب از راه پوست علایم مسمومیت پس از چند دقیقه یا حتی چند ثانیه ظاهر می شود.
تاری دید (به دلیل تنگ شدن مردمک ها) همراه با درد چشم ها و ترشحات زیاد از چشم ها (اشک ریزش)، ترشح بزاق از دهان، ترشحات بینی (آبریزش بینی)، انقباض های عضلانی(شبیه تشنج) و در مراحل شدید فلج عضلانی، تپش قلب، تهوع و استفراغ، درمسمومیت های شدید علایمی مانند اختلال هشیاری و اغما بروز می کند .
نکته مهم: عوامل اعصاب باعث بروز تاول پوستی یا سوختگی پوست نمی شوند.
خوشبختانه تحقیق ها و مطالعه های دقیق علمی در طول پنجاه سال گذشته نشان می دهد که عوامل اعصاب دارای عوارض دراز مدت نگران کننده ای نیستند و مصدومان که پس از تماس با گاز اعصاب، در مان های اولیه برای آن ها نتیجه بخش بوده، مانند سایر مردم عادی به زندگی خود ادامه داده و خود و سایر افراد خانواده و فرزندان آن ها در سلامت به سر برده اند.
هم چنین بررسی های پزشکی انجام شده بر روی مصدومان گاز خردل در جنگ اول جهانی و نیز تحقیق ها و مطالعه های انجام شده بر روی مصدومان گاز خردل در جنگ ایران و عراق نشان می دهد که این عامل شیمیایی دارای عوارضی در درازمدت است که برخی از آن ها چنان اهمیت ندارند و به راحتی قابل درمان هستند و برخی دیگر دارای اهمیت بیشتری هستند و لازم است در موارد هر کدام از این عوارض اطلاعات بیشتری کسب کنید تا بتوانید راه های درست پیش گیری از شدیدترین این عوارض و نیز اقدام هایی را که برای درمان خود می توانید انجام دهید، فرا بگیرد.
مهمترین عوارض دیررس گاز خردل عبارتند از:
- عوارض ریه ای و راه های تنفسی
- عوارض چشمی
- عوارض پوستی
- تحقیق های مفصلی در حال حاضر در داخل از کشور در مورد اثرهای این گاز بر سایر قسمت های بدن، از جمله خون، سیستم امنیتی، سیستم تولید مثل و... انجام شده یا در حال انجام است و نتیجه های خوبی هم بدست آمده است. بد نیست این را بدانید که این عوارض واگیر ندارد و این تصور که مشکلات جسمی مصدومان شیمیایی ممکن است به سایر اعضای خانواده سرایت ند و مانند یک بیماری واگیر برای اطرافیان خطرناک باشد، تصوری کاملاً غلط بوده و ناشی از بی اطلاعی نسبت به این بیماری هاست.

با همه ی مشکلاتپف زندگی جریان دارد

در تمام دیناف از جمله جامعه ی ما، در حال حاضر تعداد بسیار زیادی از مردم به بیماری -های مختلف مبتلا هستند که برخی از آن ها قابل درمان نیست و تا آخر عمر همراه بیمار است مثل آسم- دیابت- هموفیلی- بیماریهای ناتوان کننده ای میل m.s، آسیب های نخاعی و...
تمام افراد مبتلا به این بیماری ها دو راه در پیش رو دارند:
1. دایم نگران وضعیت جسمی خود باشند و هیچ امیدی به ادامه ی زندگی نداشته باشند و منتظر بروز عوارض بعدی بیماری خود باشند.
2 .با درک صحیح واقعیت و آشنا شدن با جنبه های مختلف بیماری خود، به توانایی های زیادی که دارند فکر کنند و به دنبال راه هایی باشند که با وجود بیماری، بتوانند به زندگی خود ادامه داده، در مسیر مورد نظر خود قدم بردارند. به عبارت دیگر با بیماری خود زندگی کنند نه برای بیماری.
نمونه ی این افراد جانبازانی هستند که با وجود معلولیت یا از کارافتادگی شدید، موفق به کسب موفقیت های چشمگیر علمی، صنعتی، ورزشی یا شغلی شده اند و در حال حاضر با نشاط و روحیه در محل کار و محیط زندگی خود حضور دارند.
با وجود عوارض مختلف جسمی و روحی- مثل سرفه های مداوم، عفونت های ریوی، استفاده ی مداوم از اسپری ها و غیره- شما هم می توانید به زندگی عادی خود ادامه دهید و با دانستن وآموختن نکته های بهداشتی، ضمن پیشگیری مؤثر از تشدید مشکلات جسمی یا روحی خود، گام های مهمی در جهت بهبود وضعیت سلامت خود بردارید.
خوشبختانه با پیشرفت های شگرف پزشکی و علمی در سال های اخیر، برخی از بیماری -هایی که تا چند سال پیش بهبود نیافتنی بودند، در حال حاضر قابل درمان می باشند.
با تلاش وصیعی که در حال حاضر در بین استادان و متخصصان رشته های مختلف پزشکی در داخل و خارج کشور در حال انجام است، به طور مسلم به زودی شاهد موفقیت های اساسی در درمان مشکلات جانبازان شیمیایی خواهیم بود.
بد نیست بدانید در حال حاضر روش های مؤثری در درمان مشکلات ریوی و چشمی جانبازان شیمیایی شناخته شده است و به زودی با تحقیق های تکمیلی نتیجه ی این درمان ها آشکار خواهد شد.
منبع: ماهنامه جانباز